Melissa Siegel over de impact van migratie op herkomst- en bestemmingslanden
Melissa Siegel is professor Migratie Studies en Hoofd van Migratie Studies aan de Universiteit van Maastricht en UNU-MERIT. Ook is ze voorzitter van het UNU Migratie Netwerk. Ze heeft meegewerkt aan onderzoek aan de Harvard Universiteit, het Kiel Institute for the World Economy en de Universiteit van Oxford. Ze adviseerde, leidde en deed projecten voor overheden en internationale organisaties. Ook heeft ze de Verenigde Naties en de Europese Commissie geadviseerd over migratiekwesties. Ze is geïnteresseerd in de oorzaken en gevolgen van migratie, met name in de verbanden tussen migratie en ontwikkeling.
De verhouding tussen migratie en ontwikkeling is een van de hoofdthema’s van het onderzoeksrapport van Cordaid. Wat zijn volgens jou de verbanden tussen migratie en ontwikkeling?
“Enerzijds heeft ontwikkeling invloed op migratie. Maar beleidsmakers hebben dit feit grotendeels verkeerd opgevat of genegeerd. Als we ontwikkelingslanden steunen, zal migratie niet zomaar ophouden of verminderen. Als het zo simpel was, zou ik zelf niet in Nederland wonen. Ik ben niet uit de Verenigde Staten vertrokken, omdat ik arm was en op zoek naar een beter leven, zoals het huidige migratiebeleid vaak veronderstelt.
Migratie moet niet worden gezien als een probleem dat opgelost moet worden. Het behoort tot onze wereld. We moeten het beter begrijpen en ervoor zorgen dat we de negatieve gevolgen ervan helpen verzachten en de positieve versterken. Hierbij is precieze woordkeus belangrijk. Met de term ‘het aanpakken van de grondoorzaken van migratie’ refereren regeringen en instellingen aan onbeheersbare, irreguliere migratie en niet aan migratie in zijn geheel. Naarmate landen zich ontwikkelen, zien we dat de houding naar migranten verandert in een race for talent.
“Migratie moet niet worden gezien als een probleem dat opgelost moet worden. Het behoort tot onze wereld.”
Anderzijds zien we dat migratie ook ontwikkeling beïnvloedt, zowel positief als negatief. Ontwikkeling heeft verschillende betekenissen en het wordt op verschillende manieren gemeten. Vaak wordt het gelijkgesteld met monetaire ontwikkeling (BBP). Maar we moeten ontwikkeling juist meer multidimensionaal en holistisch benaderen. Dat omvat toegang tot gezondheidszorg en onderwijs, verhoging van de levensstandaard en de ontwikkeling van rechten en instellingen. Hierop heeft migratie een overwegend positieve invloed. Negatief is daarentegen de uitbuiting van migranten in bestemmingslanden. Oplossing hiervoor is om de rechten van migranten te vergroten en niet om migratie in zijn geheel te stoppen.
Overheden benaderen de gevolgen van migratie vaak verkeerd. In reactie op ernstig misbruik van met name vrouwelijke werknemers (veelal in het Midden-Oosten), hebben sommige landen een verbod op migratie van vrouwen ingesteld. Hiermee zijn echter de oorzaken om te migreren niet opgelost. Zo’n beleid pakt voor de vrouwen averechts uit en vergroot hun kwetsbaarheid. Velen zullen hoe dan ook nog steeds migreren, maar dan op een irreguliere manier.”
Heeft jullie onderzoek impact op beleidsmakers?
“Beleidsmedewerkers horen zeker onze stem en luisteren naar onze argumenten. Maar ze worden beperkt door de context waarin zij werken. Want de meerderheid van de beleidsmakers lijkt niet erg geïnteresseerd in wat academici en experts te zeggen hebben zolang dat niet overeenkomt met het platform van hun politieke partij. Ze lijken vooral geïnteresseerd in de bevestiging van wat ze toch al wilden ondernemen. Dat bemoeilijkt onze invloed op beleidsvorming. Soms kunnen academici en ngo’s met hun onderzoek wel impact hebben op beleid en bewustwording. Zo staan er in de Duurzame Ontwikkelingsdoelen meerdere vermeldingen over migratie, die gebaseerd zijn op de inbreng van ontwikkelingswerkers, ngo’s en academici.”
“Over het algemeen is migratie positief voor zowel migranten als het land van bestemming.”
Migratie heeft gevolgen voor de landen van bestemming. Hoe kan migratie een positief effect hebben op zowel migranten als op het land van bestemming?
“Dat kan op verschillende manieren. Migranten leven in het nieuwe land in een veilige omgeving, hebben een interessantere baan, hebben meer geld en betere toegang tot onderwijs en gezondheidszorg. Dat betekent dat hun capaciteiten beter tot hun recht kunnen komen en dat ze doen wat ze graag willen doen. Maar een negatief effect is evengoed mogelijk. Bijvoorbeeld door uitbuiting of een gebrek aan informatie. Soms begrijpen ze hun rechten niet goed, weten niet goed wegwijs in het nieuwe land, of missen de nodige taalvaardigheden.
Over het algemeen is migratie positief voor zowel migranten als het land van bestemming. Op mesoniveau zorgt migratie voor meer innovatie en diversiteit op werkplekken en scholen. Onderzoek toont aan dat er optimale levels van diversiteit bestaan. Deze diversiteit brengt nieuwe informatie en kennis met zich mee en soms positieve concurrentie. Dit leidt tot betere resultaten op veel scholen en werkplekken. Een ander positief effect van migratie is de eigen gastronomie die migranten met zich meebrengen naar het nieuwe land. Dit is meestal het eerste dat van immigranten wordt overgenomen. Migratie kan ook de tekorten op de arbeidsmarkt opvullen. Zelfs landen waar werkloosheid heerst, ontbreken vaak mensen met de juiste vaardigheden om bepaalde banen te vervullen. Migranten kunnen hier een grote rol spelen, zowel hooggeschoolde als laaggeschoolde werknemers. Nederland heeft bijvoorbeeld al jaren een tekort aan lassers en heftruckchauffeurs.
“Wat betreft technologische verandering brengen migranten veel nieuwe kennis en andere werkwijzen mee. Daarvan profiteren de landen van bestemming.”
Bovendien kunnen migranten van groot belang zijn voor landen met een vergrijzende bevolking. De meerderheid van de migranten betaalt belasting, vaak zelfs zonder de voordelen ervan te ontvangen. Met de vergrijzing komt er een grote vraag naar verzorgers. Ook daar kunnen migranten een grote rol spelen. De ondernemers onder hen die een bedrijf oprichten hebben een positief effect op de economie van de gastsamenleving. Naast het creëren van een baan voor zichzelf, scheppen ze ook banen voor anderen. Ook al worden migranten soms door discriminatie het ondernemerschap ingeduwd, toch weten de meeste er iets van te maken. Tevens kunnen migranten helpen de prijzen van consumptiegoederen en diensten te verlagen. Dat is gunstig voor de bevolking van het gastland. Er zijn dus meerdere positieve effecten van migratie op de landen van bestemming.”
Wat is het verband tussen migratie en technologische verandering en innovatie?
“Wat betreft innovatie blijkt uit onderzoek dat migranten veel vaker patent aanvragen dan autochtonen. Bijvoorbeeld in Duitsland en de VS spelen migranten een voortrekkersrol in innovatie.
Wat betreft technologische verandering brengen migranten veel nieuwe kennis, andere werkwijzen, andere goederen, en productieprocessen en management met zich mee. Daarvan profiteren de landen van bestemming. Op hun beurt nemen migranten hun nieuwe vaardigheden mee terug naar hun land van herkomst, wat daar zeer nuttig kan zijn.”
Migratie heeft ook gevolgen voor de landen van herkomst. Wat zijn, afgezien van geldovermakingen (remittances), volgens jou de belangrijkste effecten?
“Naast financiële remittances, zijn er de zogeheten sociale remittances. Dan gaat het over de overdracht van kennis en van normen en waarden. Daarmee heeft migratie invloed op de ontwikkeling van een land. Deze overdracht brengt vaak positieve veranderingen teweeg, zoals meer informatie over gezondheidszorg, voeding en onderwijs.
Tegelijkertijd heeft de afwezigheid van een migrant invloed op de ontwikkeling van dat land. Positief is, dat de migrant achterblijvers kan inspireren. Als die zien dat onderwijs een manier kan zijn waarop migratie mogelijk is, kunnen ze bijvoorbeeld harder gaan studeren. Dat betekent empowerment. Aan de andere kant kan de afwezigheid van een persoon leiden tot emotionele of mentale problemen. Het kan ook meer druk uitoefenen op de achterblijvers. Dit hangt sterk af van de specifieke personen. Als een persoon migreert die verantwoordelijk is voor het verzorgen van de gewassen of die veel huishoudelijk werk doet, zal iemand anders dat moeten overnemen. Daardoor neemt de druk op zo’n huishouden toe.
“Veel gezinnen, landen en gemeenschappen zijn sterk afhankelijk van remittances. Als die uitblijven, heeft dat ernstige negatieve gevolgen.”
Gender speelt een belangrijke rol. In sommige landen wordt schande gesproken over moeders die die hun gezin verlaten. In Oost-Europa, vooral in Moldavië, en in Zuidoost-Azië, zoals in de Filipijnen, zijn er heftige debatten over dit onderwerp. Waarom is het een probleem als moeders hun kinderen achterlaten, terwijl dit nooit wordt besproken als mannen migreren? Dit zet extra druk op deze vrouwen, die de maat worden gemeten, terwijl ze proberen hun families te helpen. Als ze vertrekken om hun familie financieel te helpen, zijn het slechte moeders. Als ze blijven, kunnen ze geen eten op tafel zetten. Sommige landen hebben al verboden dat moeders het land verlaten. Sommige andere landen overwegen dit verbod. Dit is niet de juiste houding. Onderzoek toont aan dat de effecten van migrerende moeders (of vaders) sterk afhangen van de context en van land tot land verschillen. Het belangrijkste voor de ontwikkeling en de gezondheid van kinderen blijkt de stabiliteit van hun verzorger te zijn, ongeacht of dit de vader, de moeder of iemand anders is. In Afrika zijn er bijvoorbeeld minder negatieve gevolgen, omdat het grootbrengen van kinderen een gemeenschappelijke taak is.”
Aangezien remittances een groot deel uitmaken van de financiële stromen die naar ontwikkelingslanden gaan (meer dan driemaal de officiële ontwikkelingshulp), zijn die zeer belangrijk. Wat zijn de dagelijkse effecten van deze remittances op de families en gemeenschappen in het land van herkomst?
“Over het algemeen staan financiële remittances centraal wanneer we kijken naar de effecten van migratie op ontwikkeling. Met meer geld kunnen mensen voedsel, huisvesting en kleding betalen. Het helpt de armoede verlichten. Meer kinderen kunnen naar school gaan en een hogere schoolopleiding krijgen. Bovendien is er dan geld voor noodzakelijke gezondheidsuitgaven.
Aan de andere kant kan het leven moeilijker worden. Dit gebeurt wanneer een migrant remittances (nog) niet stuurt. Vaak heeft een familie een lening afgesloten of bezittingen verkocht om de migratie van het gezinslid mogelijk te maken. Dit brengt hen in een moeilijke positie wanneer ze nog niet van de migratie kunnen profiteren.”
Door de coronacrisis zijn de financiële remittances aanzienlijk verminderd. Welke invloed heeft dat op het leven van de migranten en op dat van de achterblijvers thuis?
“De hele wereld wordt getroffen door de coronacrisis, ook migranten. Ze verliezen hun baan of kunnen niet werken. Veel gezinnen, landen en gemeenschappen zijn sterk afhankelijk van remittances. Als die uitblijven, heeft dat ernstige negatieve gevolgen. Remittances worden gezien als een veel stabielere inkomstenbron dan andere externe financiële stromen. Tijdens de financiële crisis was er weliswaar een daling van de remittances, maar geen enorme duik zoals we zagen bij ODA (officiële ontwikkelingshulp) en FDI (buitenlandse directe investeringen). Tijdens de coronacrisis kunnen migranten geen risicobeperkende maatregelen nemen, zoals ze die tijdens de financiële crisis konden doen. Toen kozen ze er bijvoorbeeld voor om hun levensstandaard te verlagen om toch geld naar huis te kunnen sturen. Of ze stuurden hun spaargeld en keerden zelf terug naar hun land van herkomst. Deze maatregelen zijn nu veel minder mogelijk. Hoewel al veel arbeidsmigranten zijn teruggekeerd, zijn er veel landen die hun grenzen sluiten, ook voor hun eigen burgers.
“Er is geen wondermiddel dat al deze grondoorzaken van gedwongen migratie op kan lossen.”
Migranten worden hard getroffen door deze pandemie. In veel landen, zoals in Azië, zijn de woonomstandigheden van migranten erg slecht. Er zijn meer uitbraken van corona in deze migrantenwijken, omdat de mensen heel dicht bij elkaar wonen. Migrantengemeenschappen worden bovendien vaak harder getroffen door het virus. In sommige landen hebben ze toegang tot gezondheidszorg, maar op andere plaatsen niet, omdat er bijvoorbeeld onvoldoende capaciteit is of omdat autochtonen voorrang krijgen.”
Een van de pijlers van Cordaid’s onderzoeksrapport over ontwikkeling en migratie is het aanpakken van de grondoorzaken van gedwongen migratie en ontheemding. Wat zie jij als de grondoorzaken?
“Conflict en vervolging zijn de belangrijkste oorzaken van veel gedwongen migratie. Daarnaast is er veel gedwongen migratie door klimaatverandering. Tegenwoordig is er zelfs meer migratie door de gevolgen van klimaatverandering dan door conflict en vervolging. Deze grondoorzaken verschillen fundamenteel van elkaar. Wanneer mensen om klimaatredenen ontheemd zijn, kunnen ze sneller terugkeren dan door conflict. Het is vaak gemakkelijker om bij een natuurramp hulp te verlenen dan in een oorlog of in een conflict. Deze fundamentele verschillen worden vaak over het hoofd gezien.
Verder is het belangrijk om rekening te houden met het vermogen van mensen om met risico’s om te gaan. In bepaalde contexten, vooral in arme gemeenschappen die weinig toegang hebben tot hulpbronnen, is dit vermogen zeer beperkt. Als een orkaan bijvoorbeeld aan de welvarende oostkust van de Verenigde Staten toeslaat, is er voldoende geld en er zijn voldoende verzekeringen om met de gevolgen ervan om te gaan. Maar als een orkaan een arme streek treft, bijvoorbeeld in Thailand, dan zullen de gevolgen ernstiger zijn. Hetzelfde geldt voor overstromingen: wanneer er een overstroming is in Bangladesh, is er weinig draagkracht. Daarentegen heeft Nederland, dat grotendeels onder zeeniveau ligt, geen grote overstromingsproblemen. Want het is een rijk land dat toegang heeft tot kennis (bijvoorbeeld over waterbeheer) en geld om die kennis te gebruiken.
Anders gezegd: er is geen wondermiddel dat al deze grondoorzaken van gedwongen migratie op kan lossen.”
Wat is de rol van corruptie? Hoe kan migratie corruptie verminderen?
“Migratie en corruptie hebben op verschillende manieren met elkaar te maken. Met Ortrun Merkle heb ik een paper geschreven over de invloed van gender op migratie en corruptie. Ontevredenheid over corruptie of nepotisme kan indirect of direct leiden tot migratie. Alhoewel onderwijssystemen en banenmarkten de belangrijkste triggers zijn om te migreren, is corruptie de onderliggende factor. Bovendien ervaren vrouwen corruptie tijdens de migratiereis anders dan mannen.
Doorgaans verhuizen mensen van meer corrupte landen naar minder corrupte landen. In de landen van bestemming komen migranten vaak nieuwe manieren van doen tegen. Ze bevinden zich bijvoorbeeld in een meritocratie. Wanneer ze deze waarden en normen overnemen, kunnen ze proberen deze over te brengen naar hun land van herkomst. Onderzoek toont aan dat migranten die naar meer democratische landen zijn gegaan, deze waarden na verloop van tijd mee terug te hebben genomen (vooral de elite). In Moldavië werden huishoudens met gezinsleden in het buitenland bijvoorbeeld vaker om smeergeld gevraagd, maar deze werden ook minder vaak betaald. Dus aan de ene kant zullen ambtenaren zich eerder op huishoudens met remittances richten om de bewoners om te kopen. Aan de andere kant zijn deze huishoudens niet bereid hen te betalen door de overdracht van normen en waarden. Zodoende kan migratie helpen de corruptie te verminderen.”
Ontwikkelingsfinanciering wordt steeds vaker geïnvesteerd in ontwikkelingslanden om de onderliggende grondoorzaken van migratie aan te pakken of te verminderen. Hoe beïnvloeden deze beleidsmaatregelen ontwikkeling en migratie?
‘Ik heb een blog geschreven over hoe grote sommen ontwikkelingsgeld vaak in de zogenaamde grondoorzaken van migratie worden geïnvesteerd. In de literatuur zijn er twee verschillende stromingen. De eerste stroming bekijkt hoe ontwikkelingshulp in het algemeen migratie beïnvloedt. De tweede stroming richt zich op specifieke programmatische interventies. Als we in het algemeen naar ontwikkelingshulp kijken, zien we zowel positieve als negatieve effecten op migratie. Hulp in het algemeen lijkt migratie niet zo veel te beïnvloeden. Dat ligt anders bij bilaterale hulp. Als hulp uit één land wordt ontvangen, krijgen mensen meer kennis over dat land en ontstaan er netwerken tussen de landen. Dit kan migratie veroorzaken, ook al is dat niet het doel van deze hulp. Wanneer de steun op specifieke thema’s is gericht, heeft dit soms minder migratie tot gevolg.
“Politiek is het moeilijk te beargumenteren dat migratie zou moeten worden verhoogd. Ik zou voorstellen om het migratiebeleid veel beter af te stemmen op de werkelijke arbeidsmarkt van landen.”
Op microniveau is het bewijs onduidelijk of specifieke programma’s migratie verminderen of vergroten. In sommige programma’s zien we bijvoorbeeld een toename van de interne migratie, maar geen toename van de internationale migratie, en omgekeerd. Maar als er voorwaarden worden gesteld, bijvoorbeeld dat iemand in de buurt moet blijven, migreren mensen minder, althans degenen die hieraan gebonden zijn. Als die condities er niet zijn of niet gehandhaafd worden, zou migratie kunnen toenemen. Maar ook al zou er zeer veel ontwikkelingsgeld in programma’s worden gestopt, dan nog leidt dat niet tot een migratiestop. De ontwikkelingshulp zou héél groot moeten zijn om de migratie aanzienlijk te verminderen.”
Hoe kunnen beleidsmakers hierover het beste worden benaderd? Heeft het bijvoorbeeld zin om met hen te praten over de positieve kracht van migratie voor ontwikkeling en hen aan te moedigen migratie te stimuleren in hun externe beleid?
“Politiek is het moeilijk te beargumenteren dat migratie zou moeten worden verhoogd. Ik zou voorstellen om het migratiebeleid veel beter af te stemmen op de werkelijke arbeidsmarkt van landen. Dit gebeurt nu maar heel weinig, terwijl er in veel landen tekorten zijn op de arbeidsmarkt. Het migratiebeleid moet beter aansluiten bij deze behoeften. Als landen vraag en aanbod op een goede manier met elkaar verbinden, leidt dit tot een beter beheerde migratie. Maar dit geldt niet voor gedwongen migratie en vluchtelingen. Voor hen moet er apart beleid zijn.”
Dit interview is afgenomen binnen het MIND-project. MIND staat voor ‘Migration, Interconnectedness, Development’ en is een driejarig project dat mede gefinancierd wordt door de Europese Commissie. In dit project werkt Cordaid samen met 11 Europese Caritas-partners, met als doel bewustwording te creëren onder beleidsmakers en het publiek over de link tussen migratie en ontwikkeling.